باشگاه کوهنوردی و طبیعت گردی یوتاب

یخچال های طبیعی

● نگاه اجمالی

یخچال ها توده های بزرگی از یخ و برف می باشند که در مناطقی که آب و هوا سرد و یخبندان است تشکیل می شوند. در این نوع مناطق ریزش برف بیش از مقدار ذوب و تبخیر آن می باشد. البته وجود سرما در یک منطقه برای تشکیل یخچال کافی نیست. برای تشکیل یخچال علاوه بر وجود سرما حتما ریزش زیاد برف نیز لازم است. هرچه از مناطق استوایی به مناطق قطبی نزدیکتر شویم به علت کم شدن درجه حرارت خورشید یخچال ها در ارتفاع کمتری تشکیل می شوند.

در دوران های گذشته مخصوصا در دوره پلیستوسن یخچال های طبیعی بخش وسیعی از قاره ها را می پوشاندند. ولی از آن زمان تابحال این یخچال ها پس روی کرده اند و اثر زیادی بر توپوگرافی زمین گذاشته اند. امروزه در حدود ۱۰ درصد از سطح زمین (حدود ۱۶ میلیون کیلومتر مربع) توسط یخچال ها اشغال شده اند.

● برف و بهمن

برف در اثر یخ زدن قطرات آب در هوا بوجود می آید که بصورت بلورهای بسیار زیبا و به انواع اشکال هگزاگونال دیده می شود. برف تازه بسیار سبک بوده و وزن مخصوصی در حدود ۰.۱ دارد. این برف در دامنه کوههایی که دارای شیب هستند جمع شده و بعد از مدتی در اثر انباشته شدن و سنگین شدن تحت اثر وزن خود به نقاط پست تر حرکت کرده و موجب تشکیل بهمن می شوند.

● حرکت یخچال ها

در مناطقی که درجه حرارت متوسط سالیانه در حدود صفر درجه است اکثرا مقداری برف برروی زمین باقی می ماند که هر ساله به مقدار آن اضافه می شود. وقتی ضخامت این توده زیاد باشد در اثر وزون خودش به طرف پایین شروع به حرکت کرده و در نتیجه یخچال های طبیعی را تشکیل می دهد.

سرعت حرکت یخچال ها متفاوت بوده و به عواملی چون شیب دره یخچالی ، ضخامت توده یخ ، صاف بوده دیواره ها و بستر دره و بالاخره به مقدار آب موجود در یخ بستگی دارد. اندازه گیری هایی که درباره سرعت حرکت یخچال های به عمل آمده است، نشان می دهد که یخچال ها بطور متوسط بین ۳۰ سانتیمتر تا ۱ متر در روز تغییر مکان می دهند.

● انواع یخچال

یخچال ها را بر حسب محل تشکیلشان به ۳ دسته عمده تقسیم می کنند :

▪ یخچال های کوهستانی یا دره ای از نوع آلپ :

این نوع یخچال ها در قلل کوهها و دامنه های آنها تشکیل می شوند. برای مثال می توان یخچال های آلپی را نام برد. این توده های یخی در گودی ها و ناودیس ها تشکیل می گردند.

▪ یخچال های قطبی :

در اثر نزدیکی به قطب وسعت زیادی از سطح قاره را اشغال کرده اند. این نوع یخچال ها در قطب جنوب و گرینلند دیده می شوند. یخچال های قطبی (که به آنها یخچال های قاره ای نیز اطلاق می شود) ۹۰% سطح قطب جنوب و ۸۰% جزیره گرینلند را می پوشاند. این نوع یخچال ها در دره ها حرکت نمی کنند. بلکه حرکت آنها به صورت یک توده وسیعی در سطح قاره ها می باشد.

▪ کلاهک های یخی :

کلاهک های یخی ، وسعت زیاد در کوههای مناطق قطب جنوب ، گرینلند و ایسلند دیده می شوند. کلاهک های یخی کوچکتر در قله کوههای مرتفع مانند اورست دیده می شوند.

● تخریب و حمل مواد بوسیله یخچال ها

برف های یخچال ها در اثر وزن خود به تدریج متراکم شده و بعد از مدتی به یخ تبدیل می گردد. سپس این یخچال ها به آهستگی به طرف دره و ناحیه ای که ذوب می گردند حرکت می کنند. قدرت حمل یخچال ها بسیار بالا بوده و می توانند قطعات سنگ های بسیار بزرگی را همراه با قطعات سنگ ها کف و دو طرف بستر خود را حمل نمایند. حمل این قطعات توسط یخچال ها باعث ساییدگی کف و بستر رودخانه ها می شوند. به همین خاطر بستر یخچال و قطعات سنگ های همراه یخچال اغلب صاف و یا در سطح خطوطی را نشان می دهند.

تمام مواد تخریبی که بوسیله یخچال ها حمل می شوند مورن (Moraine) نامیده می شوند که برحسب موقعیت و محل آن در یخچال ها به نام مورن های کناری (آنهایی که در کناره های یخچال جمع گشته اند) مورن های میانی (معمولا از برخورد دو مورن کناری تشکیل می شوند) و مورن های پیشانی (در اثر ذوب شدن یخچال در پیشانی یخچال جمع می گردند) نامیده می شوند.

تقسیم بندی دیگری که برای مورن ها انجام داده اند برحسب این است که این مواد در روی یخچال ، در میان یخچال و یا در زیر یخچال می باشند آنها را به ترتیب مورن های روی یخچالی ، درون یخچالی و زیریخچالی نامگذاری می کنند. مورن ها تا پیشنای تا زمانی که یخچال ذوب می شود حمل می شوند.

● رسوبگذاری بوسیله یخچال ها

در اثر ذوب یخچال مواد حمل شده که شامل قطعات ریز و دشت می باشد، رسوب می نمایند که این نوع رسوبات را Glacial drift می نامند. رسوبات یخچالی را به دو دسته رسوبات در هم یا تیل و رسوبات لایه لایه تقسیم می نمایند.

● تیل ها

به رسوبات غیر منظم و طبقه بندی نشده یخچالی اطلاق می شود. مواد تشکیل دهنده این رسوبات از نظر ابعاد و قطعات و دانه ها تفاوت خیلی زیادی دارند و هیچگونه نظمی در آنها دیده نمی شود و کاملا فاقد جورشدگی می باشند. اندازه دانه ها در این رسوبات از قطعه سنگ های بسیار بزرگ تا رس تغییر می کند.

تیل ها بیشتر شامل تخته سنگ های بسیار بزرگ و کوچک ، قلوه سنگ ، شن ، ماسه ، همراه با ذرات ریزتر از قبیل رس هستند. قطعات درشت تر در تیل ها در اثر فرسایش یخچالی دارای سطحی صاف و صیقلی شده و گاهی نیز مخطط می باشند. موقعی که تیل سخت گردد و به سنگ تبدیل شود، تیلیت نامیده می شوند.

● رسوبات لایه لایه

آب حاصل از ذوب یخچال ها بصورت جوی و رودخانه جریان می یابد که دارای مقادیری ذرات ریز از قبیل رس و دانه های ریز ماسه می باشد. این مواد در محلی دورتر از یخچال و در محیط آرام رسوب می کنند. این رسوبات دارای لایه بندی بوده و دانه های آنها نیز از یکدیگر تفکیک شده اند.

● فرسایش یخچالی

قدرت حمل مواد بوسیله یخچال ها بسیار زیاد می باشد و می توانند قطعات بسیار بزرگ را تا مسافت های طولانی حمل نمایند. در نتیجه موقعی که یخچال به حرکت در می آید سنگ های کف و بستر و دیواره های یخچال را با خود حمل کرده و همچنین باعث ساییدگی ، خراش و صیقلی شدن آنها می شود. این عمل فرسایش بوسیله یخچال ها را Earation می نامند. از پدیده هایی که در اثر فرسایش یخچالی بوجود می آید دره های یخچالی هستند. این دره ها معمولا دارای شکل U می باشند. در واقع دره هایی که مدت زمان زیادی توسط یخچال ها اشغال شده اند در اثر فرسایش به صورت U در می آیند.

یکی دیگر از فرم هایی که در اثر فرسایش یخچالی بوجود می آید. دره های معلق است. وقتی یخچال دره بزرگی را اشغال می کند که شامل دره اصلی و دره های فرعی است از آنجایی که دره اصلی دارای یخ بیشتری است در نتیجه کف بستر خود را سریعتر حفر خواهد کرد و کف دره فرعی در بالای دره اصلی قرار خواهد گرفت. این اختلاف سطح که بین دره اصلی و دره فرعی بوجود می آید باعث تشکیل دره های فرعی می شود. یخچال ها باعث تخریب قله کوهها می شوند و آنها را نوک تیز و هرمی شکل می کند. این نوع فرسایش در کوههای آلپ بسیار زیاد دیده می شود.

منبع: نیاز مرکزی